'कुम्भ' को सन्देश के हो ?

कुम्भ मेलाको सुरुआत २०४५/४६ सालमा पूर्व प्रधानमन्त्री नगेन्द्रप्रसाद रिजाल, पण्डित मेघराज शर्मा, कवि मान बज्राचार्यलगायतले गरेको तथ्य पाइन्छ । सो तथ्यलाई पूर्व प्रम रिजालकी बुहारी इन्दिरा रिजालले मंगलबार महाकुम्भ मेलाको उद्घाटन सत्रमा राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेल र जगदगुरु बालसन्तकै अगाडि मन्चबाटै अभिव्यक्त गरिन् ।

यहाँ सन्दर्भ कुम्भ मेला कसले लगाउन सुरु गर्यो भन्ने होइन । यो बाह्रबर्से पिण्डेश्वर पूर्ण महाकुम्भ मेलाले के सन्देश दिन खोजेको हो ? भन्ने मूल विषय हो । कुम्भको पुनर्जागरण जगदगुरु बालसन्तले गरेका हुन् । जसले प्रत्येक ६ वर्षमा अर्धकुम्भ र १२ वर्षमा पूर्ण कुम्भका रुपमा निरन्तरता पाउँदै आएको छ । चर्चाको विषय कुम्भ मेला कस्तो हुनुपर्छ ? वा कुम्भको सन्देश के हो भन्ने विषय हो ।

बाह्रबर्से पिण्डेश्वर पूर्ण महाकुम्भ मेला औपचारिक रुपमा हिजो मंगलबार चैत्र २७ गते राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेलले पानसमा बत्ती बालेर समुद्घाटन गरे । त्यसको एक दिनअगाडि कुम्भ आयोजक समितिले जगदगुरु बालसन्तको नेतृत्वमा चतराबाट पिण्डेश्वर धरान हुँदै चतरासम्म कलश यात्रासहितको परिक्रमा गर्‍यो । कलश यात्रामा सहभागी हुन कुम्भका सहअध्यक्षसहित रहेका बराहक्षेत्रका नगर प्रमुख रमेश कार्कीले सर्वसाधारणमा त आह्वान गरे, उनको आह्वान प्रभावकारी भएन । चतरा बजारका सर्वसाधारणसम्म पनि उनले बोलेको भिडियो पुगेन । उनले प्रत्येक घरमा एउटा गमला र कलश राख्न आह्वान गरेका थिए । तर जानकारीको अभावमा वा किन हो चतरावासीले कलश यात्राको शोभा बढाउने विषयमा जानकार हुन सकेनन् ।

कलश यात्रामा मात्र जगदगुरु बालसन्त पीठका केही भक्तजन, जनप्रतिनिधि र कुम्भ समितिका पदाधिकारी उपस्थित भए । यहाँका चतुष्सम्प्रदायसहितको सामूहिक कलश यात्रा देखिएन । यो कलश यात्राले कुम्भको रोनकलाई प्रतिबिम्बित गर्न सकेन ।

कुम्भको उद्घाटन सत्रमा मन्चमा प्रमुख अतिथि राष्ट्रपति रामचन्द्र पौडेल, प्रथम महिला, जगदगुरु बालसन्त, मुख्यमन्त्री केदार कार्की र जगदगुरु बालसन्तको सम्प्रदाय 'निम्बार्कचार्य' का दुईतीन धर्मगुरु बाहेक कोही देखिएनन् । जनप्रतिनिधिहरु, सांसदहरु, नगरप्रमुखहरु, उच्चपदस्थ कर्मचारीहरु मञ्चभन्दा तल देखिए । मुख्य कार्यक्रम सञ्चालकले औपचारिक कार्यक्रम सुरु गर्नुभन्दा अघि नै उनीहरुलाई यथास्थानमै आसनग्रहण गराइएको थियो । मञ्चमा आसन ग्रहण गराउन नमिल्ने  'प्रोटोकल' को नाम दिइए पनि मुख्य कुरा चतराधामका 'निम्बार्कचार्य' सम्प्रदायका साधुसन्तबाहेक अन्यलाई आमन्त्रण नै गरिएको थिएन ।

कुम्भ मेलाको आयोजक र अध्यक्ष स्वयम् जगदगुरु बालसन्त हुन् । यही चतराधाममा उनैले स्थापना गर्न प्रोत्साहित गरेका अन्य सम्प्रदायका जगदगुरु, पीठाधीश, मठाधीश, महामण्डलेश्वरहरुलाई कुम्भ मेलामा आतिथ्यताका लागि होस् वा धार्मिक अनुष्ठान सन्चालनका लागि निम्ता होस्, आमन्त्रण गरिएन ।

आर्थिक समितिका संयोजकले 'समितिले काम गर्न नसक्ने' भएपछि राजीनामा दिए । उनका स्थानमा नयाँ संयोजक तोकियो । त्यस्तै घिमिरे सम्पर्कविहीन भएपछि सन्त महन्त स्वागत समितिको जिम्मा मनोज पौडेलले  लिए । ढिला गरी समितिको जिम्मा लिएका उनले आमन्त्रण गरिसकेका सन्त, महन्तको व्यवस्थापनमा लागे । ककसलाई आमन्त्रण गरियो/ गरिएन उनीसमेत बेखर छन् । सन्तहरुको आपसी विवाद र अनमेलको विषय 'कुम्भ' मा चर्चा गर्न बान्छनीय नहुने उनको ठहर छ । 'कुम्भ मेला' भन्ने बित्तिकै सबै सम्प्रदायको साधुसन्तहरुको उपस्थिति हुनुपर्नेमा उनी विश्वस्त छन् । तर काम भने त्यस्तो देखिएन ।

जगदगुरु बालसन्त बराबर वा उनीभन्दा माथिका अन्य सम्प्रदायका जगदगुरु, पीठाधीश, मठाधीशलाई किन आमन्त्रण गरिएन ? यद्यपि उनीहरु यहीँ चतराधाममा छन् ? यसको उत्तर 'समितिले जिम्मेवारी पूरा गरेन' भन्नुभन्दा अर्को कुनै उम्किने ठाउँ छैन । अथवा भन्नु पर्‍यो, कुम्भ मेलाको गरिमा राख्न सकिएन ।

यहाँ गरिब र असहायको भरणपोषण हुन्छ । धर्मसम्प्रदाय र अखाडा एकीकृत हुन्छन् । पवित्र मन र पुण्यको भावनाले भक्ति गर्न आएका भक्तहरूको आकर्षण, सङ्कट, पापमोचन, दान, गोप्यदान, पितृउद्धारलगायत पवित्रता प्राप्त गर्ने महापर्वका रूपमा रहन्छ ।

जसरी कुनै एउटा पसल वा दोकानलाई बजार भन्न सकिँदैन । त्यसरी नै एउटा सम्प्रदायको गतिविधि र उपस्थितिलाई मात्र 'कुम्भ' भनिंदैन/ भन्न हुँदैन । कुम्भ हुनलाई भारतमा कम्तिमा १ हजार बढी पन्थ/ सम्प्रदाय र नेपालमा न्युनत्तम १ सय बढी पन्थ/ सम्प्रदाय वा धार्मिक आस्थाहरुको उपस्थिति त हुनु पर्ला नि?